3.0 MWENIMO JENDA YIPANGIKIYA PAKATI PIDU (SOCIAL CONSTRUCTION OF GENDER)

• Jenda yipangika kuziya mundondomeko kweniso mawupu ngo wanthu watingagwilisa ntchito pakupeleka ntchito, maudindo kweniso votilindizga ku munthu chifukwa ndi ndimnthulumi pamwenga mnthukazi mujalidu lidu.                                     
• Ndi ndondomeko yeniyo zeru zamchigawa, mijalidu, maluso kweniso midauku visambizikiya ndi kuzemelezeka mmudzi.
• Yilutiska panthazi kusambila kwa munthu pa vinthu venivo muzi uwona kuti vyamampha pamwenga viheni.
• Ndipo masambiro ngenanga ngalutiliya kutuliya mu mgonezo wunyaki kuluta mgonezo wunyakiso.
• Kuziya mkujaliya limoza mmagulu ngawanthu, maudindo ndi kagwirilo ntchito pakati pa wanthulumi ndi wanthukazi visintha mwandondomeko yamampha waka mkuluta kwa nyengo.

MABUNGWE NDI NDONDOMEKO ZO ZIPANGA JENDA KU MADERA YO TIJAKU

Banja lo tituwaku ndi dela lo tijaku

Banja ndi dera lo titutuliya lipeleka udindo kweniso nthazi kwa ada, ama, anyamata ndi asungwana, mwakuyeluziyapo:

• Kwanjika kwa mwana kutole ndi chabadwa chake (kaya mnthulumi pamwenga mnthukazi)
• Asani mwana wawaku ntchito zake ziziwikiya limu kutole mphatso zo wapasika nge mtolo wankhuni kwa mwana mnthukazi pamwenga mkondo kwa mwana mnthulumi.
• Ndondomeko yakusilikiya chuma asani apapi watayika yiluta ku mwana kutole chibadwa chake.
• Wana anyaki malinga ndichibadwa chawo atoleka kuti mbalendo pakhomo
• Pawavi chivikiliro panyumba asani yumoza pawakutolana wafwa.

Sukulu ndi Masambiru

Masambiro ngachiska kaghanaghaniro kakwenere kweniso kukuzga chivwanu pavyo ma banja/makomo kweniso madera akupanda kale mu wanthu. Zinyaki mwamfundo zo masukulu ngajalikisiya nkhani zajenda ndi izi:

• Asambizi ndi vyakuwoniyapo vyamampha ko wana atoku nzeru kweniso ulongozi
• Asambizi anandi anthulumi ndiwu asambiza visambizu vya sayansi
• Msambizi mula mu sukulu zinandi watuwa mnthulumi

VISOPU

• Chisopa ntchigawa chimoza chakulutiska panthazi kupambana ko kulipo pakati pa ama ndi ada.
• Malemba nganyaki ngongagwilisika ntchito ngatovya kupeleka ulongozi ukulu kuwa ndi ada.
• Maudindo nganandi muvisopa ngapelekeka kwa ada chinanga kuti anthukazi ndiwo aluta ukongwa ku tchalitchi.
• Mipingo yinyaki yinandi anthukazi azemelezekacha kuphalazalalilkila.

MIJALIDU YAKUPAMBANAPAMBANA

• Nthanu, makani, sumu kweniso miyambu yinyaki vichiska nkhalu ya kupambana kweniko kulipo pakati pa anthukazi ndi anthulumi mu vigawa mwenimo watuliya.
• Mwakuyeruziyapo sumu yakuti: "Kakunthiyepo ko ulutako," pamwengaso yakuti, "Mula ndi yani m'banja."
• Nyengo zinandi sumu zenizi zituwa ndi uthenga kweniso kang'anamuliro kakupambanapambana. Sumu zenizi zijalikiskika ndi kuzomelezeka ndi wanthu kweniso chigawa cho watuliya kwambula kughanaghaniyako pa vyakutuwapo vyavo mauthengango ngaziska mu chigawa.

4.0 MBAYANI WOWAKHWASIKA NDI NKHANI ZA JENDA

Munthu weyose wakhwasika ndi nkhani za jenda kutuliya panyengo yo wakuwiya waka m’banja, chigawa, ndi chalu chaki. Pakufika vyaka vinkhonde vakuwiya mwana msungwana ndi mnyamata aja kuti Wayamba kujipatuwa pa ntchito zawo nge za anyamata pamwenga za asungwana kweniso udindo wo upelekeka kwaku iwo ndi mabanja kweniso mtundu wawo. Kupambaniska ntchito kwenuku kwendi vyakutuwapo vikulu pa wanangwa wa anyamata, asungwana, anthulumi ndi anthukazi ko kukhwaska weyose paumoyo wake pakuyija, pabanja kweniso mu chigawa. Venivi vipangisa kupambana muvyakuchita pakati wanthu, anyamata ndi asungwana aziwiliya mjalidu wenuwu wowutuwa wakusuzga kusintha ndi kuvwiska kukhumbika kwakugwira ntchito mwakuyana ndi jenda. Mjalidu uwu ubalaso nkhaza za m’banja, akusuzgika kuwa ama ndi asungwana.

4.1. Mwenimo asungwana akhwasikiya ndi nkhani za jenda

• Kusiyika kokutuza chifukwa cha vigomezgo vyakupambana pambana vipeleka chiphinjo kwamsungwana kuti wakwanilise wanangwa waki nge wanangwa wa masambiro, chivikiliru, umoyo wamampha kweniso wanangwa wakutopo lwande vyakukambilani pamwenga chitukuko chechose.
• Kupatulika kwa asungwana kanandi kutamba wechendaweko ndipo kutandazgika paumwana mpaka pa umwali wawo.

4.2. Mwenimo anyamata akhwasikiya ndi nkhani za jenda

• Nyengo zinandi anyamata apinduwa ndi vigomezgo venivo vipeleka umoyo wamampha kweniso kukuwa kwamampha kulusa asungwana.
• Vigomezgo vyakukhwima vya anyamata vitachiska kuja vinkhala, wakali, ambula kuweyere, akuchita vinthu kwambula kopa chechose, kweniso kukwaniska kumazga masuzgo ngowangakumana nango pakuwija kwambula kugomezga anyawo kuwawovya.
• Anyamata weniwo akuliya m’makhomo pamwenga madera ngo achitikiyanga nkhaza, atazija ankhaza kwa ama ndi wana kunthazi.

4.3. Mwenimo anthukazi akhwasikiya ndi nkhani za jenda

• Mijalidu yinandi yipangisa kuti anyinafwe asankhikenge mu vyakuchitika vinandi. Kusankhika kwenuku kutambiya pausungwana mpaka moyo wawo wose.
• Anyinafwe anandi akumana ndi nkhaza zakupambana-pambana zozitiwapangisa kuleka kutopo lwande mu vitukuko vakupambanapambana.
• Anthukazi ndi asungwana agwila ntchito zinandi za kuphwelere pakhomo kweniso kuphwelere wanthu kujumpha anthulumi ndi anyamata, kusaziyapo pa ntchito zinyaki za kusaniliya vyakukhumbika vya pakhomo. Chinanga kuti veviyo, anthukazi wendi mazaza ngamana pa chuma chowasaniya pakhomo.

4.4. Mwenimo Anthulume akhwasikiya ndi nkhani za jenda

• Anthulumi wendi nthazi zinandi mukajaliro, muvyachuma, mu ndale chinanga mpha muzi viyo kweniso apinduwa ndi vigomezgu venivo vipeleka umoyo wamampha kweniso kutukuka mwaluwi kuluska anthukazi.
• Ada anandi achitiya nkhaza wana ndi ama kweniso ndiwu kanandi atijibaya asani akumana ndi masuzgo chifukwa chamo wakukuliya. Wanthulumi kanandi wagongoweseka kugwira ntchito za kuphwelere wanthu, cho ntchovyu chakuzilwa.