1. Mazgu Ngakulongozga

JENDA

• Ndi ntchito, ubale ndi udindo vo vipelekeka pamwenga zozipasika kwa ada, ama, ampupuka,  kutole jalidu, mtundu wa anthu kweniso ko tituliya.

jalidu lilondo vinthu vo anthulumi pamwenga anthukazi atenere kuti achitenge m’chigawa.

• Kupambana kwa ntchito kutuza kutole maghanaghanu ndi mdauku wa mtundu wa wanthu
• Ntchito, ubale ndi udindo (Jenda) visintha mkuluta kwa nyengo kweniso vipambana kutuwa khomo ndi khomo, mtundu ndi mtundu, mudzi ndi mudzi

ULUNJI MUJENDA (GENDER EQUITY)

• Kupereka mwawi wakuyanana pa nkhani zachitukuko, maudindo, vilweru vyakugwiliya ntchito pakati pa ada, ama, ampupuka pakutole lusu ndi phamphu lawo. Kupereka mwawi uku kutenerecha kuwona kuti uyu ndi mnthulumi pamwenga mnthukazi. Weyose waje ndi mwawi wakuyanana ndi mnyake kuti waziwa kusankhika.
• Kuja ndi jalidu lamampha pakughanaghaniya mwakuyanana pakasaniliro ndi kagwilisiru ntchito ka vinthu kwambula kutole kuti uyu ndi mnthulumi pamwenga munthukazi.
• Gender equity ndi nthowa yakufikiya ulunji pa ntchito

Ulunji mu Jenda (gender equity)

1. KUYANANA MU JENDA (GENDER EQUALITY)

• Kugwira ntchito ndi kugawana phindu, maudindo ndivipangizo vakugwiriya ntchito mwakuyanana pakati pa ama, ada, ampupuka, ndi magulu nganyaki ngose.
• Kupasana ulemu wakukwana yumoza ndi mnyaki pakasaniliro, ulamuliro ndi kagwilisilu ntchito ka vinthu pachitukuko nge ulimi pambulakutole kuti munthuyo ndi mnthulumi pamwenga mnthukazi.

Kuyanana mu jenda (gender equality)

 UCHIBULUMUTIYA MU JENDA (GENDER BLINDNESS)

• Nkhuleka kuziwa ndi kugwilapo ntchito pavyakukhumba vya ama,ada,anyamata ndi asungwana,ndi magulu nganyikiso ngose m’muzi.

 KUZIWA VA  JENDA (GENDER SENSITIVITY)

• Kuja munthu wakuziwa venivo vikhumbika kwa ama ada ndi ampupuka vyakukhumba pa ntchito ndi magulu nganyaki ndikuchitapu kanthu.
• Kughanaghaniya malango kuti ngandondoloseka nadi pakukwasana ndi ntchito zakuleka kupambana pakati pa anthikazi, anthulumi ndi ampupuka

 KUSAZGANA  MUMA UPU MUVIGAWA (SOCIAL INCLUSION)

• Kusazgana mu ma upu kuti magulu ngosi ndi wanthu a muchigawa wendi mwawi wakulingana wakugwillisiya ntchitu ndikulamuliya katundu wa chitukuko.
• Kuwerenge kupereka nthowa zinyaki zozitovya magulu nga wanthu wakusuzgika pa moyo wawu.
  1. Kutovya kumaza masuzgo ngakusankhana kwa magulu pakulimbikiska kutopo lwande mu vyakuchitika vyamuchigawa.

KAWUNIWUNI MU JENDA (GENDER ANALYSIS)

• Kawuniwuni wa jenda waona ntchito ndi maudindu ngo ngapelekeka kwa ada, ama, ampupuka ndi magulu nganyaki nga wanthu kweniso mwayi ndi ulamuliru pakagwilisilu ntchito pa katundu kweniso phindu lo lisaniyika mchigawa.
•  kawuniwuni wa mo jenda yayende pamwenga mwenimo yitende ndi kupereka lipoti mo vinthu vitene kuwiya.
• Vyose vovayenda umampha ndi vovasuzga viziwika panyengo yeniyi.

ZIWANI IVI: jenda ndi chibadwi vyakupambana. Jenda yisintha chakuyeluziyapo mnthulumi wangakolola vingoma chimozimozi mnthukazi. Chibadwa chisinthacha nge munthikazi waziwa konkhesa mwana kweni mnthulumi wangawonkhesacha chinanga vingavuta uli.

2.0 KUPAMBANISKA JENDA NDI CHIBADWI

MWENECHU NYUMBA ABAYA MUNTHU NDI FUTI

Usiku unyaki mwenechu nyumba wanguvwa kubwentha kwa galu pabwalo ndipo wangujula windu ku chipinda ndikuona munthu wachiyenda mwakunyanyatiya (tip-toeing) kutuliya pa chisasa cha mpanda  Nyengu yeniyo mwenecho nyumba yuwa waguto futi ndikuwombe munthu yuwa ndipo wangufwiya penipo. Watiwawoneseska munthu wakufa yuwa, mwenecho nyumba yuwa wanguliya mwakukweza “amayo ndabaya mwana wangu’’Nyengo yeniyo wanguto futi yiya ndikujiwombe ndikufwiya penipo. Penipo vyachitikanga ivi, mwanayo watuliyanga kuchiwona mnyake mwakugwentha waka mnyumba kwambula kulayira.

Kambiyanani ivi:

Aghanaghaniyani kuti ndimwi mwenga mlonda wapanyumbapo panyengoyo ndipu apolisi akhumba kulemba ukaboni wavyo vinguchitika, mungalongoso wuli pavyo vinguchitika.

Mwakuyeruziyapu:

•           Wakubaya mnyake wenga yani?

•           Kumbi penga ubale uli pakati pa wakubaya ndi wakufwa?

•           Kumbi wakubaya uyu wenga mnthulumi pamwenga wenga mnthukazi?

•           Kumbi wakubayika wenga mnthulumi pamwenga wenga mnthukazi?

•           Kumbi ntchine chingumupangiska wakubaya uyu kuwombe mnyaki uyu

•           Ntchifukwa uli wakubayika uyu wanguza panyumba usiku?

Sono fumbani wanthu wawi panyaki watatu kuti wasaziyepo pamwenga kutuziyapo pavyo wakamba wakwamba yuwa. [Vwisiskani mo wanthu yawa akalongosoliyanga za wanthu wawi yawa. Anandi alongoso kuti wakubaya ndi wakubayika mbanthulumi (wisi ndi mwana wake mnthulumi)

Kugogomezge:

• Mukolerana navu vo wanthu yawa walongoso? Asani akolerana navo fumbani ivi:

1. Chochatipangisa kuti tiwanawane kuti wanthu wawi yawa wenga anthulume ntchine? Lembani vo vimukika.
2. Maghanaghano nginu ngakuti uli pa wanthu wawi wenawa? Ndipu vijaliya nyengo zose?

Malizani ndikukamba kuti, yanga ngenga waka mayeso kuti tione mwenimo tawanthu tighanaghaniya za mijalidu ya wanthulumi kweniso anthukazi mmizi mwidu. Maghanaghano ngenanga ngatuliya muvyo tajumphamo, maghanaghano, kuziwa kwa vinthu vinyaki.

Gogomezgani zakukhumbika kwakuvwisiska mwenimo maghanaghaniro ngamunthu kweniso kotituliya kutovya mo tighanaghaniya nkhani za jenda kweniso chibadwa mmoyo widu wazuwa ndi zuwa. Masambiro anga ngatiwovyenge kuvwisiska nkhani za jenda kweniso mwenimo nkhani zenizi zikhwasiya chitukuko kuphatikizapo kayendesero ka magulu ndi makhomo ngidu

JENDA NDI CHITUKUKO CHA ULIMI KUZIYA MU MASUKULU NGAPA MUNDA (FARMER FIELD SCHOOL), MABANK MNKHONDE (S4T) NDI MAGULU NGAKUSANIYA MISIKA YAKUGOMEZGEKA (CPG/CV) VITENERE KWENDE LIMOZA

 Kuyende pamoza kwa masambiro nga jenda ndi masambiro ngapa munda, Mabank mnkhonde ndi ma CPG/CV kungawovya kuti chitukuko chiluti panthazi mwakunozge weyose; ada, ama, ampupuka ndi wanthu wo wendiulumali wakupambanapambana; pakhomo, pagulu, ndi m’mizi yidu. Pasonu pano magulu nganandi ngaproject ya THRIVE ngawoneka kuti mamembala nganandi mbama. Chinanga kuti ivi ve viyo, maudindo nganandi ngaulongozi watoleka mbada kweniso ada ndiwo atopo lwandi ukongwa pankhani yakulongolo pavyakuchitika m’magulu yanga.

Udindu wa Chibadwi (Sex Roles)

Ndi udindo wowuziwika mwakawilu ka munthu nge wa mnthulumi pamwenga mnthukazi. Udindu uwu wagona po munthu wakuwiya, ndi mnthukazi pamwenga mnthulumi. Mwakuyeluziyapo, udindo wa mnthukazi kume nthumbu ndi kubala mwana po mnthulume udindu waki nkhumika nthumbu ndipo ukasinthangapo cha.

Udindo wa Jenda (Gender Roles)

Umiya nkhalu, ntchito ndi maudindo   zo gulu la wanthu liwona kuti zakwenere ku wanthulume, wanthukazi, ampupuka. Chijalidu cha fuku, chilongoso udindo ndi ntchito zozitenere kugwirika mwakumasuka ndi anthulumi kweniso anthukazi. Mwakuyeluziyapo, ku Chikwawa ndi udindo wa anthulumi kupha uteka penipo ku Mzimba anthukazi ndiwu atupha uteka. Udindo wa jenda ukhwasikaso ndi msinkhu, gulu,chisopa, fuko ndi mbiri yakali,ukaswili,chuma,HIV ndi AIDS, masambiro, ndale, ndi vinyaki vo viliko.

SAZA LA JENDA NDI CHIBADWI