Vidononu
6.1.1. Sabwe/Nyinda za tomatu (Aphididae)
Zija zakubiliwira zitonkha maji mu mbewu
- Mutonda pakupopera mankhwala ya Dimethoate 20wp
6.1.2. Vibungu
- Vitulya mani kweniso chimikti cha tomato asni wache mmana
- Mungavibaya pakupopela Carbary 85wp
6.1.3. Root knot nematodes
- Tuvubungu twakutupiska misisi.
- Mungatonda mwavyo:
- Gwirisani nthowa zamampha zaulimi
- Pandani mbewu zamampha zambula kutupa misisi
- Feteleza wavyaso pakuyivwile mbewu kupanga misisi yinyaki
- Kusintha malu ngakulimapu vilimika vinkhonde vevose pakupandapu mbewu nga vingoma
- Kupopera mankhwala nga ndi Carbofuran (Furadan)
Chiziwisu: Alimi aziwi kuti mankhwala ngakubayila tuvibungu utu ngamampha cha sono wakwenera kufumba langizi wa zaulimi.
Sabwi/Nyinda Ziyera Red Spider Mite
- Tuvidononu ndisuzgu likulu ukongwa M’malawi
- Tubisama kusi kwa mani, kweni asani twabalana ukongwa tusamilika peposi, mchimiti, vipasu ndi pachanya pa jani.
- Tubalana liwi ukongwa mwakuti tunanga mbewu munyengu yimana.
- Tupanga chitatavu cho tubisamamu kutividononu tunyaki kweniso kumankhwala asani mwapope.
- Tuvidononuutu tutija m’magulu ngakuoneka nga ntchete pachanya pa mani.
- Ivi vipangisa jani kumila
6.1.4.1. Vakwenera kuchita
- Tiwiki nasale yidu kutali ko kuli mbewu tuvidononu utu.
- Tipande mbewu zamampha, tizipaske maji ngakukwana kweniso tidile manuwa
- Tpande mbangi mwakuzingiliza munda, mumbangi mutuwa tuvidononu to tutulya tuvidononu twa tomatu.
- Zgulani ndikuotcha mbewu zosi zo zili ndi tividononu.
- Munda wa tomato ujengi wambula dondu.
- Mbewu zosi zo zajaku asani mwama kukolola wotchani
- Asani mulimiliya mphatiliya panyaki kukolola musilizi ndi mbewu zosendi tuvidononu kuwopeska kujandaniska
-
Chakwenera kuchita: Tuvidononu utu tubalana ukongwa mmalu ngakumila kweniso ngakufunda ukongwa. Asani mwapanda tomato pafupipafupi muchepeskako suzgu latuvidononu utu chinanga uli viyandaniska matenda nganyaki.
6.1.5. Twabulaula tutuwa
- Tutulya kuyambila panazale mpaka kukolola.
- Tupangiska mani ngakukoleka kuja nga ntchete.
- Tutandaniska matenda.
6.1.5.1. Vakwenera kuchita
Kufesa nasale ndikupanda nyengu yaki. Vingaja umampha kulima tomato panyengoyo tuwako cha.
- Mmunda muje mbu ndondu
- Poperani mankwala yakutuliya ku chimiti cha neem
- Pandani zo tudananazo mphepete
6.2 Matenda nga Tomatu
6.2.1. Chiwawu Bacterial wilt (Ralstonia solanacearum)
- Mbewu yosi yimila kwambula kuja ya ntcheti panyaki mani kufota
- Asani kwafuda ukongwa mbewu yosi yitufya.
- Mbewu zimila zeche zakubiliwila.
- Asani mwaswa pakati pa chimiti cha tomato patija pafipa patumajimaji, ndiposu asani mwakamata chimiti cho mwaswa chituwa vinthu vituwa ndi tcheti.
- Paumalili mbewu Yossi yivunda.
6.2.1.1. Kusamaliya kwaki
- Asani ziwonekamu mbewu zimana zo zakoleka titene kutuzamu m’munda
- Tisinthesinthe munda pavilimika vitatu pamwenga vinayi vevosi
6.2.2. Chiwawu Fusarium wilt (Fusarium oxysporum sp. Lycopersici)
- Mani ngamuphata ngamila ndi kufwa.
- Mani ngamila panyaki aja ngatcheti mphepeti yimoza pe.
- Mani ngo ngakokole ngatuwako kuchimiti.
- Matenda ngati ngatuwa mumbewu pemwangi mu dongu.
- Ngatanja mudongu lachichenga.
- It causes most damage on light, sandy soils.
6.2.2.1. Kusamaliya kwaki
- Kupanda mbewu zozakupiliya kumatenda
- Pandani mbewu yo njakuzolezgeka
- Dilani manyowa panyaki lime mdongu
- Chepeskani kudila feteleza nga nyata
6.2.3. ChiwawuEarly blight (Alternaria solani)
- Timadonthu twa nthenda iyi tija twakuzingilika cho chilekaniska nthenda iyi ndi zinyaki
6.2.3.2. Kusamaliya kwaki
- Kupanda mbewu zo zipiliya
- Pandani mbewu zokuzomelezgeka ndiposo zambula matenda. Asani mupandengi zime muziwiki mumaji ngakotcha..
- Sinthanisinthani munda watomatu pakulekakupanda mu mbewu ndi sabola panyaki mabilinganya
- Jinthani tivimit ndikuphatiliya tomatu
- Mungapope mankhwala nge ndi Dithane M45
- If disease is endemic, applied preventative sprays of copper compounds (e.g. copper hydroxide).
6.2.4. Chiwawu Late blight (Phytophthora infestans)
- Viloda vakuja vakubiriwiri ndi vifipa vituwa mu mani.
- Mani ngatuwa nga khofi ndikumila kweni ngatija kuchimiti.
6.2.4.2. Kusamaliya
- Kupanda mbewu zakupiliya
- Pandani nazale yambula matenda
- Jinthiliyani tomato ndi kuphatiliya
- Sinthanisinthani munda
6.2.5. Powdery mildew
6.2.6. Khati viruses
- Ngatiyandaniskika ndituvidononu tutuwa pemwangi nyinda.
- Chizindikilu ndi asani maningaja nga tuwa panyaki ngatcheti
- Mbewu zikuwa cha ndiposo zipanga chisaka mani nango ndi chimiti vifyololoka.
Reported Viruses in Tomato

- Tobacco mosaic virus or tomato mosaic virus (TMV or ToMV)
- Cucumber mosaic virus (CMV)
- Tobacco etch virus (TEV)
- Potato virus-Y (PVY)
- Potato leafroll virus (PLRV)
- Tomato spotted wilt virus (TSWV)
- Pepper veinal mottle virus (PVMV)
- Chilli veinal mottle virus (CVMV Or Chivmv)
- Tomato yellow leaf curl virus (TYLCV)
- Tomato Big-Bud mycoplasma (TBB)
6.2.6.1. Kusamaliya kwaki
- Pandani mbewu zozipiliya ndiposo zambula matenda
- Benekeyani nazale ndi neti.
- Tuzganipu vovisunga tuvidononu.
- Tuzganimu ndi kutaya mbewu zo zakoleka ndi matenda.
- Lekani kupanda tomato mwakulondezgana pamali ngamoza.
- Kukwewa foja cha m’munda wa tomato

- Ngayamba chifukwa chakusowa vakulya vinyaki mudongu ndi kudiliya kwambula ndondomeka.
- Ngako chipasu kwajaliya.
- Ngatija nga chilonda.
- Popavunda pamila
6.2.7.2. Kusamaliya kwaki
- Kuzinula maji cha mbewu po zeche zimana
- Dilani lime mudongu
- Dilani feteleza wa mani.