1.1 Poyizoni wakutuwa ku chuku ndivine?

Mbewu zinandi ze pachofyo  chakukoleka ndi matenda ngakupalekanalekana ngo ngayamba ndi chuku (fungi), viruses ndi tividonono. Matenda anga nganangaso mbewu ndi  poyizoni wakofya ukongwa. Umu tikambengi ukongwa va chuku. Chuku ndi tividonono tamoyo to tingaja ndi moyo mu ( dongu, mphepu ndi maji) ndipu chingasani mpata  mumbewu asani nyengu njamampha. Tinandi mwaito tingaja ndi moyo kwambulo mbewu zo tilima. Poyizoni yo watuwa mu chuku wadanika kuti mycotooxins ( myco=chuku (fungus); toxin= poyizoni (poison)). Pafupifupi 25% ya mbewu zo zilimika pachalu chosi likoleka ndi poyizoni wakutuwa ku chuku ndi mapoyizoni nganyaki, vo vipangiska kuti matani 1,000,000,000 ya vakulya vinangikengi chaka che chosi. Chinangauli kwe mitundu yinandi yama poyizoni, poyizoni watuwa ku chuku ndiyu wakambikengi ukongwa chifukwa chakofya kwaki pa moyo wa wanthu ndikunangika kwa mbewu zo zilyika.

1.2 Suzgu la poyizoni wakutuwa ku chuku

Wakulya vo vikoleka ndi poyizoni wakutuwa ku chuku ndi nge mbewu zamugulu la uteka (vingoma, mapira, malezi, mpunga ndi tiligu), mbewu zamafuta (mbalala, soya ndi sandifulawa), vakudila ku dendi (sabola, kale ndi jinja) ndi mkaka wakutuwa ku ng’ombi zo zalya chakulya chakunangika. Poyizoni wakutuwa ku chuku watufwa cha ndi kuphika. Poyizoni uyu we ndi masuzgu ngawi. Lakwamba, kulya chakulya chakunangika ndi poyizoni ve ndi suzgu ku moyo wa munthu, lachiwi, chuku chinanga umampha wa mbewu zo zitondeka kugulika.

Chofyo kumoyo: kulya chakulya cha chuku kupangiska suzgu lakudanika kuti aflatoxicosis. Kulya pamanapamna kwa chakulya chakunangikia kwa nyengu yitali kunanga chiwindi, kuchepa kwa chitetezu cha muliwavu, kunyetchera ndi kutina kwa wana amana, kweni asani mwalya poyizoni munandi ukongwa mungafwa.

Kuluzika kwa chuma: Mbalala, vingoma ndi mbewu zinyaki vitovya kuziska chuma asani vagulisika. Kuteteza wanthu ku mapoyizoni ngakofya, makamaka poyizoni wakutuwa ku chuku, vyalu va kubwalu vili kusachizga mulingu wakwenere mu mbewu. Mulingu wo wutenere kuti wanthu angalya ndi 4-30 ppb, kutole ndi chalu (FDA 2004; Henry et al. 1999). Ku America, 20 ppb ndimulingu wawumalilu wo wuzomerezgeka muvakulya va wanthu (FAO 2003). Chifukwa chakukoleka ndi chuku vakulya vingatumizika cha ku vyalu vinyaki vo luziska chuma. Mwachiyelezgelu Malawi wakaluza 42% wa mbalala zo zikatumizika muchaka cha 2005 (Ddiaz-Rios and Jaffe 2008)