Module Articles

ULIMI WANYOLI WA ALIMI WAMANAWAMANA

ULIMI WANYOLI WA ALIMI WAMANAWAMANA

Kaphwelelu ka mbewu

Magawu ya vakulya va nyoli.

Magawu ghakughaku gha vakulya ndi; vakulya vakupaska nthazi, vakumanga liwavu/mapulotini, vakutaska ku matenda/maviatamini, micheri ndi maji.

Vakulya vakupaska nthazi.

Vakulya vakupaska nthazi ndivakukhumbiyiya ukongwa kuti liwavu lisungengi ndi kufundila kweniso kuti viyuni vijengi vakuchangamuka. Vingoma, gaga, tirigu, misisi nge mbwete, vigawu ndi viyerezgeru va chakulya chakupasks nthazi. Misi nge vigawu vikhumbika kutupikika mumaji kwa maminiti 60 pamwenga kuphika viche vindaperekeki nge chakulya ku nyoli. Mafutaso ngamampha pakupaska nthazi. Chinangauli, ghatene kuperekeka ghamana, mwaciyezgerelu, ngajengi 10 % ya chakulya chosi.

vakulya vamapulotini

Mapulotini ngakukhumbikiya kuti mukuwe ndikuja wathazi. Mapulotini ngatuwira ku nyamapamwenga vakume. Viyezgerelu va chakulya chamugulu la mapulotini ghanadi ndi ivi: ntchunga, nthampha za miti, soya, mbalala ndi sandifulawa.

Chakulya cha somba, somba zo zija ndi minga yinandi (mtundu wasika ukongwa wa wusipa ndi vinyaki), wufwa wa nyama, chakulya chamuviwanga, kweniso chakulya chamundopa vitovya ukongwa kumanga liwavu. Vosi kutuzgaku chakulya chamundopa vitovya mu calcium ndi phosphorus. Vakulya vinyaki va mapulotini ghanandi vo visanilika ku nyoli vaulele visazgiyapu mpholozi, magengendi masumbi, tuvidonono ndi vinyenyeswa va nyama.

Micheri

Maminilo panyaki kuti micheri ngakukhumbikiya pakupanga viwanga, mochipangikiya chakubwalu kwa sumbi kweniso thazi lamampha. Maninilo wo ghakhumbika ukongwa ndi calcium ndi phosphorus. Kuti vipangi vikhoku va masumbi, nyoli zo zitayira masumbi zitene kusanga calcium (kutuwira ku micheri pamwenga vikhoku vakusweka), ndipu viyuni vila nyengu zinandi visintha mo vilyera malinga ndivo visowa.

Viyezgeru va magulu gha micheri ndi: MCP (mono-calcium phosphate), DCP (di-calcium phosphate), wufu waviwanga, vikhoku va masumbi ghakusweka ndi vikhoku va nkhonyu.

Kugwiriska ntchito chakulya cha muviwanga pamwenga vikhoku va masumbi vakusazga ndi nthowa yamampha yakunyololera calcium ndi phosphorus. Vikhoku va masumbi vitene kufunda nyengu zosi pamwenga kuphika muche mundgwirisi ntchito muvakulya kuti mubayi mageremusi gha mutundu wewosi ndi kutuzgaku fungu la masumbi.

Mavitamini.

Tiwana ta nyoli tikhumbika mavitamini ghamampha, makamaka vitamin A ndi D. Kuperewe kwa mavitamini anga kupangiska kuti masumbi ngaje ghambula kuwoneka umampha kweniso kuti tiwana tanyoli tileki kukuwa umampha. Mafuta gha somba ndi vimoza vo vipereka mavitamini anga. Njeri za mphukiya ndi vakumera vinandi vakubiriwira vituwa ndi vitamin A. Nyoli zo zisolasola nyengu zinandi zituwa ndi vitamin wakwenere makamaka mu nyengu ya vuwa.

Ma pulimikisi( premix)

'Premix' ndi mazgu wo ghaperekeka ku vakusazgikana nge mavitamini ndi micheri vo visazgika ku vakulya pa mulingu wumana ( pafupifupi 0.3% ya chakulya). Nyoli zo zisolasola zitene cha kupasika mapulimikisi chifukwa zitija ndi chakulya chakukwana. Mtengu wa premix ngwakukwera kweni unandi wo wusazgikiyaku ngumana.

Mungasinthanga mwazimuska cha chakulya. Asani kungawa kwamachitikku, sinthani pamana pamana kutuwa ku chakulya chinyaki kuluta ku chinyaki kujumpha mazuwa 4-5.

Kusamalira tiwana tanyoli.

Asani papita mazuwa 21 masumbi ngakonkhomola. Walimi anandi atiyileka nyoli kuti yendengi nde wana waki asani yakonkhomola. Ivi vipangiska kuti tuwana tunandi tufwi mumasabata ngakwamba, makamaka chifukwa chakukoleka ndi viyuni pamwenga njoka, kubira, ngozi zapa msewu pamwenga kufwa ndi kuvuka. Chingauli nyoli za kumuzi zamampha ukongwa pakukonkhomola wana, tiwana to takonkhomoleka tikhumbika kusamalika pache pandajumphi masabata ghankhondi ndi yimoza.

Asani nkhwamachitiku, nyoli zo ze ndi tiwana timana zitene kuwikika pakuzija, makamaka nge chitupa chakujalikika likana kuti tiwana tiselengi tija. Nyina waki watene kukhala ndi tiwana taki nyengu zosi sabata yakwamba ya moyo wawo. Tiwana timana tingakwanisa cha kusolasola ndipu titene kupasika chakulya chakusazgiyapu kuleka ndi nyoli zinyaki.

Chiyerezgeru choc he pachanya chiwoneska nyumba yakanyengu kamana yo tiwana nyina tingasele. Asani nyina wapatukana ndi tiwana pe mwawi wakukwereka ndi tambala ndikubalaso mwaliwi vovicheska nyengu yakubaliraso wana anyaki ndipu vichulukisa chiwerengeru cha nyoli pa khomu.

Kuliska tuwana kutene kuja kwambula kusuzga  panyaki kwakusinthasintha. Vingoma, mpunga, soya, mbalala ndi mbewu zinyaki zitene kusweka pamwenga kugayika kweniso kubwatisika kwa awala limoza ziche zindaperekeki ku tiwana timanatimana, kuti vivyili kugaya umampha.

vakuliskira ndi vakumweskera

Tiwana ta nyoli titene kupasika maji gha mampha nyengu zosi. Maji ghawikiki mu chakumwera chakutali ndi kubira chakuyana ndi musinkhu wa tiwana chifukwa tikhoza kubira mumaji ngakumwa. Kuwikamu timalibwi timanatimana mumaji vitovya kuti tileke kubilamu mwangozi.

Vakuliskira ndi vakumweskera visangika vo apanga kuma fakitale va pulasitiki. Mbale yakudumuwa yakupangika ndi mathabwa kunyumba yingagwirisikaso ntchito. Malo ngakukwana ngakuliskila  ngatene kuja ngandi kuti nyoli zinandi (75%) zikwaniskengi kulya nyengu yimoza.

Mungananganga chakulya cha. Mungachulukisanga vakuliska cha- nyengu zinandi pafupifupi hafu yikwana.

• Zipaseni nyoli mwawi wa maji ghamampha nyengu zosi.

• Tayala lakali lakudumuwa pakati lipangisa maji ghamampha kuja ghambula kusuzga kusanilika. Po cha chidebi chakukhola , chakubila chingagwisika ntchito. Nyoli zinandi zakujumpha hafu zachitupa zingamwela pamoza.

Vivwimbu .

Kupereka vivwimbu va mampha mumalo ghakwenere kuvwira kuti masumbi ghaji ghamampha kweniso ghasanilikengi. Kukhumbikaso kupereka vivwimbu vakwana nyoli zosi pagulu,kuwopesa nyoli zo zisankha malo ngakujamu.

Vinthu vo visanilika nge mabasiketi, mabokosi, videbi pamwenga vinthu vakuyananaku vingagwirisika ntchito nge vivwimbu. Muvivwimbu mutene kuwikika vinthu vakumila (mwachiyerezgeru mani, uteka, salu zakali pamwenga muchenga) kuvira kuti masubi ghaje ghakufunda ndikumphwereleka.