Kukozgeka Ngozi Yechendachitiki 

Ntchitu pamwenga ndondomeku zo tingapangiya limu pamwenga tingajalikisya kuti tingazisowanga ng’o pamwenga cha chakuchita asani masuzgu ngachitika.

• Kuziwisya ndi kulimbikisya ma lusu ndi nthazi zo zilipu mwakukoliyana ndi:
  • Boma,
  • Mabungwi ndi lusu lakuchitapu kanthu (response) ndi kunozgaso (recovery),
  • Mu mizi pamwenga muvigawa.
  • Wanthu

• Kuti ivi vikwanilisiki pakhumbika:
  • Kuziwisya wanthu,
  • Kuchitapu kanthu , kweniso
  • Kunozgaso vinthu vo vingaza ndi masuzgu kayanana ndi vakofya vo zilipu.

Vifukwa vakunozgeke limu ngozi yechendachitiki) (Chilatu chakunozgeke nkhani/dankha/limu)

• Kulutizga panthazi ndondomeku pamwenga lusu lamampha panyengu yeniyo  titopu lwandi pakovya  mabanja, madera, maboma kweniso charu cho chakhwasyika ndi masuzgu. Mwavinyaki mwakuvo ndi:
• Kusaniya  ndi kuyesere ndondomeku/vipangizu vakutchewesye wanthu masuzgu ngechendachitiki
  • Masambiru aga wanthu wakugwira ntchitu kweniso wanthu wo we pachofyu.
  • Kusambizga magulu ngo ngazamuwovya wanthu pa masuzgu.
  • Kupanga ndondomeku/mapulani ngo ngazamukovya  nyengu  ya masuzgu yati yajumphapu.
• Kulimbikisya wanthu a mumuzi widu kuti wajengi wakunozgeka pakuwija pakuwanawana ntchitu zo angagwira pamwenga kuchita pakukhumba chovyu kutuliya kunyaki.
• Kuwanawana ntchitu zakukhumbika pakumalana kuwa  pachofyu zuwa ndi zuwa ndichilatu chakuti tizije wakutopu lwandi asani suzgu labuka pamwenga lafika.

Vakwenere kuchita kunozgeke VYOFU kung’anamuwa NGOZI zamabuchibuchi:

• Kuchita kafukufuku wa chofyu.
• Kuwika ndondomeku pamwenga nthowa zamampha zakutopu lwandi,
• Kupanga mapulani yakunozgeke,
• Kulimbikisya kukoliyanaku pagwira ntchitu,
• Kusamala/kusunga umampha  mbiri pamwenga malekodi
• Kupanga nthowa pamwenga ndondomeku  zakutchewesye wanthu
• kusonkhetsa katundu pamwenga vakukhumbika.
• Kusambizga  wanthu
• Kulimbikisya wanthu wa mumuzi kuti wajengi wakunozgeka pakuwija.

Kuchitapu Kanthu;

• Kovya panyengu ngozi yachitika kweniso munyengu ya ngozi.
• Kuchitapu kanthu kutenere kuchitika mwakuyanana ndi  makhumbiru nga wanthu wowakhwasyika ng’o kuwawanawaniya waka.

• Ndondomeku yakutopu lwandi ya IRC ilondo fundu tchumi:

1. Makhumbiru nga wanthu ndingu ngatuwa pamwenga ngaja panthazi.
2. Chovyu chiperekeki kwambura kupatuwa mtundu, mupingu wo munthu wasopa, charu cho munthu watuliya. Chovyu chiperekeki kuyanana ndi kusowerwa  kwa wanthu wo wakhwasikiya pee.
3. Chovyu chingagwirisikanga cha  ntchitu kukwezga makhumbu nga wa wanthu wa ndyali pamwenga  mupingu.
4. Ntchakwenere cha  kugwirisa ntchitu fundu zo ziyanana cha ndi boma la charu cho mwachitika  ngozi.
5. Visopu ndi vigomezgu va wo wakhwasyika vilemekezeki.
6. Tichitepu kathu pakugwirisya ndi kukwezga malusu ngo wanthu wenangu kali.
7. Tisaniyi nthowa/ndondomeku zakugwiriya ntchitu pamoza ndi wanthu wakukhwasyika ndi masuzgu.
8. Chovyu  chipepesi wanthu wakusuzgika kweniso wanthuwo wakhwasyika nadidi kuti wawovyeki.
9. Tiwonesyi unenesya ku wanthu wo wakhumba chovyu  kweniso wonawu watitovya.
10. Pakupereka mauthenga nga usokwi wa ngozi, mbiri pamwenga ma rekodi ngidu ngatenere kuwa ngakulemekeza wanthu wakukhwasyika mwa ulemu, kuwatondo/kuwapepusa cha nge kuti ndi wanthu wakupemphapempha.

Ndondomeku Ya kuziwisya/ya kuukwa  pamwenga Yakulongo vaku nthazi / Kutchewesya wanthu  ku vinthu vakofya(Vyofyu)

Kutchewesya wanthu ngozi yechendachitiki  ndi nctchitu yakukhumbika ukongwa limu kuchepesya ngozi zozichitika mwakubuchizga. Uchitiru uwu uvikiliya  ma umoyu kweniso kuchepesya kunanga chuma kweniso kutaya katundu, mwaviyo kuti viyendi umampha ndondomeku iyi  itenera kuwika wowakhwasyika panthazi kuchitapu kanthu,kusambizga kweniso kusandasanda wanthu wo wepachofyu,  kuphalazga  mauthenga nga kutchewesya kweniso kuwonesesa kuti wanthu mbakunozgeka nyengu zosi.

Chilatu pamwenga chakulinga

Kuvwisisa, kugawana zeru kweniso luso pa makani nga viziwisyu/za kuukwa/kulose  vakunthazi/ngozi zakupambanapambana zo zikhwasya wanthu ku muzi.

Vilatu mwakudidimizga

1. Kuvwisisa ching’amulu, ntchingamilu zinayi za viziwisyu/za kuukwa pamwenga kulose vakunthazi /ngozi zakupambanapambana.
2. Kuziwa mitundu ya viziwisyu/vakulose/kuukwa vyofyu/ngozi zakupambanapambana.
3. Kukambiyana viziwisyu/vakulose vyofyu/ngozi za mtundu wosi zo wanthu akumuzi atiziwanika pamwenga kuziziwa mo zigwiriya ntchitu.

A.  Ching’anamulu cha “Warning” ndi “Sign”

• Ntchinthu cho chichitika pamwenga kulose kuti chofyu pamwenga ngozi ingafika/ingachitika.
• Chinthu ichi chiziwisa wanthu kuti “DANGER” SUZGU pamwenga CHINTHU CHINYAKI CHIHENI CHAKOFYA chingachitika.

B.  Kumbi “Early Warning System” ntchinthu uli?

• Early Warning System (EWS) ndilusu lo likhumbika  kuti wanthu waje nalu kweniso  kupereka  uthenga munyengu yaki kuti wanthu wo wepa chofyu cha ngozi anozgeki ndikuchitapu kanthu mwakwenere nyengu yechendamali  kuti wachepesyi kunangika kweniso kutaya moyu, chuma ndi katundu
• Wanthu wo wepachofyu WATENERE kutopu LUWANDI LIKULU