Chiyambi

1.1 Poyizoni wakutuwa ku chuku ndivine?

Mbewu zinandi ze pachofyo  chakukoleka ndi matenda ngakupalekanalekana ngo ngayamba ndi chuku (fungi), viruses ndi tividonono. Matenda anga nganangaso mbewu ndi  poyizoni wakofya ukongwa. Umu tikambengi ukongwa va chuku. Chuku ndi tividonono tamoyo to tingaja ndi moyo mu ( dongu, mphepu ndi maji) ndipu chingasani mpata  mumbewu asani nyengu njamampha. Tinandi mwaito tingaja ndi moyo kwambulo mbewu zo tilima. Poyizoni yo watuwa mu chuku wadanika kuti mycotooxins ( myco=chuku (fungus); toxin= poyizoni (poison)). Pafupifupi 25% ya mbewu zo zilimika pachalu chosi likoleka ndi poyizoni wakutuwa ku chuku ndi mapoyizoni nganyaki, vo vipangiska kuti matani 1,000,000,000 ya vakulya vinangikengi chaka che chosi. Chinangauli kwe mitundu yinandi yama poyizoni, poyizoni watuwa ku chuku ndiyu wakambikengi ukongwa chifukwa chakofya kwaki pa moyo wa wanthu ndikunangika kwa mbewu zo zilyika.

1.2 Suzgu la poyizoni wakutuwa ku chuku

Wakulya vo vikoleka ndi poyizoni wakutuwa ku chuku ndi nge mbewu zamugulu la uteka (vingoma, mapira, malezi, mpunga ndi tiligu), mbewu zamafuta (mbalala, soya ndi sandifulawa), vakudila ku dendi (sabola, kale ndi jinja) ndi mkaka wakutuwa ku ng’ombi zo zalya chakulya chakunangika. Poyizoni wakutuwa ku chuku watufwa cha ndi kuphika. Poyizoni uyu we ndi masuzgu ngawi. Lakwamba, kulya chakulya chakunangika ndi poyizoni ve ndi suzgu ku moyo wa munthu, lachiwi, chuku chinanga umampha wa mbewu zo zitondeka kugulika.

Chofyo kumoyo: kulya chakulya cha chuku kupangiska suzgu lakudanika kuti aflatoxicosis. Kulya pamanapamna kwa chakulya chakunangikia kwa nyengu yitali kunanga chiwindi, kuchepa kwa chitetezu cha muliwavu, kunyetchera ndi kutina kwa wana amana, kweni asani mwalya poyizoni munandi ukongwa mungafwa.

Kuluzika kwa chuma: Mbalala, vingoma ndi mbewu zinyaki vitovya kuziska chuma asani vagulisika. Kuteteza wanthu ku mapoyizoni ngakofya, makamaka poyizoni wakutuwa ku chuku, vyalu va kubwalu vili kusachizga mulingu wakwenere mu mbewu. Mulingu wo wutenere kuti wanthu angalya ndi 4-30 ppb, kutole ndi chalu (FDA 2004; Henry et al. 1999). Ku America, 20 ppb ndimulingu wawumalilu wo wuzomerezgeka muvakulya va wanthu (FAO 2003). Chifukwa chakukoleka ndi chuku vakulya vingatumizika cha ku vyalu vinyaki vo luziska chuma. Mwachiyelezgelu Malawi wakaluza 42% wa mbalala zo zikatumizika muchaka cha 2005 (Ddiaz-Rios and Jaffe 2008)  

Kutonda Chuku mu Mbalala (Mbewu za mafuta)

2.1 Mo mbewu zikolekera

Mbewu zija pachofyo chakukoleka asani zawikika ku nyengu yakotcha pamwenga kuzizima ukongwa, kunyengu za lumwi (Harris et. al 1976). Chuku chingasele panyengu ye yosi.  Pe nyengu zitatu zoo chuku changasele:

•    Tiche tindakolo (asani mbewu yikuwa).

•    Chiseleso po tikolo.

•     Kusele kuti takolo kali (kuti takolo ndikunozga mbewu).

2.1.1 Kunangika tiche tinadakolo

Kusanilika kwa chuku ndi poyizoni mumunda tiche tindakolo kudanika pre-harvest. Kukoleka kwaviyo kutole ndi kalimilu ko kawika mbewu pachofyo, uku ndi nge:

•    Kuwerezga mbewu yimozamoza pa malo: kuwerezga mbewu yimozamoza pamunda umo kupangiska kuti mbewuyo yiji pachofyo cha A.flavus chopangiska kunangika kwa mbewu ziche mu munda.

•    Kuswera kupanda: Mbewu zo zaswereseka kupanda zikumana ndi ng’mba kweniso kulyika ndi vidonono, makamaka magenge. Kulyika ndi vidonono kupangiska kuti chuku chisele kwambula suzgu.

•    Ng’amba: Asani kwe ng’amba mbalala zisweka vo vipangiska kuti  Aspergillus wasele ndikukula .

•    Kulyika ndi magenge ndikuleka kusamalika kwa munda: kulima munda wo we ndi mbiri yamagenge vipangiska kuti mbalala zilyiki kweniso kuti chuku chisele mwambula suzgu.

2.1.2. Kunangika panyengu yakukolo

Kakololelu kangawika mbewu pachofyo chakunangika. Vinyaki vo vingasazgiyapu kunangika kunangika kwa mbewu ndi chuku ndi nge:

•    Nthowa zambula kwenere zakakololelu: mbalala zikololeka kugwiska ntchito jembi lo lingananga mbalala mwambula suzgu, kupangiska mwakusele mwa chuku. Mbalala ndi njuyu zingakoleka ndi Aspergillus kutuwa ku dongu asani zakumbika ndi dongu. Mbewu nge vingoma, mapira malezi ndi sandifulawa, kanandi zikololeka ndikunikika pasi, ivi vingapangiskaso kuti zikoleki ndi chuku cho chisanilika mudongu.

•    Kukolo mbewu zambula kukhoma: Mbewu zambula kukhoma zituwa ndi mtika unandi, vo chuku chitanja. Kukolo mbalala zambula kukhoma kupangiska kuti zikoleki ndi chuku.

2.1.3. Kunangika kwa mbewu kuti zakololeka kali

Vo viwika pachofyo mbewu kuti zakololeka kali ndi nge:

•    Kanikilu: Kunika pa chanya pa nyumba pamwenga pasi vipangiska mtika wo wutija wampha ku chuku.

•    Kasuwilu: Palusu nge kudila maji ku mbalala pakusuwa vipangiska kuti mbalala zifewi kweniso kusazgiyaku wuzitu kweni vamampha cha chifukwa vipangiska chuku. Lusu linyaki liheni ndakupuma mbalala mu saka.

•    Kuwomizga: Asani mbalala zamila ukongwa zisweka, ivi viwika mbalala kuchofyu cha chuku.

•    Kutondo : kupinga mbalala pamu ndi dongu mupigila limoza ndi chuku. .

•    Kusankha: asani mwasankha umampha cha mbalala muche mundasungi zinganangika. Zakutemeka, zakusweka, zakuphapa zitene kutuzgikaku ku zo zamampha muche mundasungi.

•    Malu ngakusungapu: kusunga mbalala ziche ndi mtika unandi pa malu ngaheni (pa nyumba, musika/ shopu) viwika mbalala pa suzgu la chuku chifukwa cha kavuwa kamchihanya, mtika ndi lumwi.

•    Kusunga muvinthu vakuti mphepu zijumpha cha: kusunga mumasaka wambula kutoloka ndivasungamu vinyaki vakuti mphepu yisele cha kuchepeska chuku.

•    Kanyamulilu  Kunyamula mbewu mu galimoto yambula kubeneke vingaziwika  kuchofyo cha vuwa ndi mtika vipangiska kuti chuku chime.

Kachepeskeru ka poyizoni wakutuwa ku chuku

Kumera kwa chuku ndi poyizoni mu mbewu kuchitika chifukwa cha vifukwa vinandi. Vinyaki vachilengedwi kweni vinyaki vitole mo musalira mbewu. Alimi angavikwaniska cha vachilengedwi, chinangauli, anganozga nthowa zakalimilu kuit achepeski kukula kwa chuku ndi poyizoni.

2.2.1. Kaphwererelu ka mbewu ko kangachepeska kunangika mu munda.

Ivi ndivakukhumba kuchepeska kunangika po muche munda kolo. Viwoneseska kusanga  nthowa zamampha zakuti mbewu  zileki kunangika ndi vidonono, ng’amba ndi chuku.

•    Kupanda liwi: kupanda liwi kutovya mbewu kuleka kukumana ndi ng’amba vo vipangiska mbalala kusweka A. flavus kusele.

•    Kulimili mu munda: kulimila panyengu yake vitovya kusungika kwa mtika vo vitaska ku nyengu ya lumwi lo lipangiska mbalala kusweka. Kuteteza ku magenge kukhumbika kuwopeska kulyika kwa mbalala, makamaka asani mbalala vikhoma

•    Kukolo maji mu munda: Nyengu ya ng’amba po mbewu zikuwa lizgiska chuku. Alimi atene kusunga mtika mu munda. Vizeli ya mabokosi yitovya kusele kwa maji mu dongu, vo vitovya mbewu kuleka kukoleka ndi A.flavus. mizeli yamabokosi yitene kupangika vuwa yiche yindamali kuti maji ghanandi ngasungikengi. Kuweghele kutovyaso kusunga mtika.

•    Kunozga dongu: Kudila lime mu mbewu kutovya kuti zije ndi vikhoku vakukho. Vikhoku vakukho vipereka chitetezu ku vidonono ndi chuku.

2.2.2. Kasamalilu ka mbewu ko kangachepeska kunangika kwa mbewu panyengu yo mukolo.

Ivi ndivakuchitika vo vingachepeska kunangika kwa mbalala ndi chuku.

•    Kukolo panyengu yaki: mbalala yambula kukhwima zija ndi mtika wunandi wo wuyambiska chuku, ndi poyizoni wa muchuku. Mwaviyo, kukolo panyengu yaki po mbewu zankhwima vichepeska masuzgu ghakusangana ndi kuwotcha, vuwa yazizizi pamwenga ng’amba, vo visazgiyapu suzgu lakunangika.

•    Chepeskani kutema mbalala: mutene kusamala ukongwa pakukumba kuwopa kutema mbalala ndi jembi. Kumba umampha ndi jembi pasi kuwopeska kutema mbalala.

•    Kutuzgaku dongu: Ntchakwenere kutuzgaku dongu lo lamata ku mbalala pakukolo kuwopeska kunyamuliya chku malu ghakusungira.